Uçucu Organik Bileşikler (VOC’ler) Nedir? Tanım, Örnekler ve Korunma Yolları
VOC’ler ya da uçucu organik bileşikler, karbon atomları içeren ve oda sıcaklığında kolayca buharlaşabilen bileşiklerdir. Gözle görülemeyecek kadar küçük ve hem kapalı alanlarda hem de açık havada hemen hemen her yerde bulunan bu bileşikler, normal nefes alma sırasında solunabilir.
“Uçucu” terimi, bu bileşiğin buharlaşabilir olduğunu ifade eder. “Organik” ise bu bağlamda “karbon molekülleri içeren” anlamına gelir. Her ne kadar “organik” genelde “doğal olarak meydana gelen” anlamını çağrıştırsa da birçok VOC insan yapımıdır. ¹
Bazı VOC’ler—örneğin birçok süs çiçeğinin yaydığı kokular gibi—solunduğunda hoş olabilir. Ancak, tüm VOC’lerin belirgin bir kokusu yoktur, bu da insanların bu bileşikleri soluduklarını her zaman fark edemeyeceği anlamına gelir. Bu bir sorundur çünkü birçok VOC zararsız olsa da bazıları tehlikelidir. ²
Yaygın VOC Örnekleri
Aşağıdaki liste, en yaygın VOC’lerden bazılarını ve bunların bulunabileceği ev ürünlerinden örnekleri içermektedir. Bu liste tam kapsamlı değildir, ancak fikir vermesi açısından faydalıdır:
- Aseton (oje çıkarıcılar, lastik yapıştırıcılar, mobilya cilası)
- Formaldehit (preslenmiş ahşap ürünler, yalıtım malzemeleri, sentetik kumaşlar)
- Kloroform (su klorlamasının bir yan ürünü)
- Benzen (boya, yapıştırıcı, benzin ve sigara dumanı)
- Butanal (ocaklar, mumlar ve sigaralar tarafından salınır)
- Diklorobenzen (hava deodorantları ve naftalin topu)
- Etanol (cam temizleyiciler ve deterjanlar)
- Etilen glikol (boyalar ve çözücüler)
- Propan (ısıtıcılar ve gazlı ızgaralar)
- Ksilen (benzin, yapıştırıcılar, vernikler)
Mikrobiyal Uçucu Organik Bileşikler (mVOC’ler)
Mikrobiyal uçucu organik bileşikler (mVOC’ler), özellikle küçük yapılarıyla dikkat çeker. Bu bileşikler arasında küf, diğer mantarlar ve bazı bakteriler yer alır. ³
Bazı mVOC’ler, “hasta ev sendromu” ve “hasta bina sendromu” gibi durumların sebebi olarak sıkça suçlanır. Sağlık uzmanları, bu terimleri genellikle insanların yaşadıkları veya çalıştıkları yapıların bir karışımından kaynaklanan olumsuz tepkilerini tanımlamak için kullanır. Nem, doğal olarak oluşan mVOC’ler (örneğin küf) ve inşaat malzemelerinde bulunan insan yapımı VOC’ler, hasta ev/bina sendromunda etkili olabilir. ⁴
Teknik olarak bir mVOC olmamasına rağmen, radyoaktif bir gaz olan radon, genellikle halk belgelerinde mVOC’lerle birlikte kategorize edilir. Bunun sebebi, solunduğunda görünmez olması ve evler ile diğer yapıların içinde tehlikeli bir şekilde kirlilik yaratabilmesidir. Radon, bir binanın altındaki toprak, kaya ve sudaki uranyumun parçalanmasıyla üretilir. Çevre Koruma Ajansı’na (EPA) göre, radon, sigara içmeyenlerde akciğer kanserinin başlıca sebebidir. ⁵
İnsan Yapımı VOC Kaynakları
Binlerce günlük insan yapımı ürün, oda sıcaklığında gaza dönüşen VOC’ler içerir. ⁶
Bazı VOC’ler, yanma veya endüstriyel süreçler sırasında kazara oluştuğundan, kesin sayıları bilinmemektedir. Bu nedenle, EPA (Çevre Koruma Ajansı), Amerikan Akciğer Derneği ve çeşitli araştırmacılar, tehlikeli VOC’lerin en yaygın insan yapımı kaynaklarını belirlemeye odaklanmıştır.
Kapalı Alan Kaynakları
Evlerde, ofislerde, iş yerlerinde, sağlık kuruluşlarında ve fabrikalarda yaygın VOC kaynakları şunlardır:
- Yemek pişirme ocaklarındaki doğal gaz ve evleri ısıtmak için kullanılan yakıtlar
- Temizlik çözücüleri, dezenfektanlar ve hava temizleyiciler
- Yapıştırıcılar ve kalıcı işaretleyiciler gibi birçok sanat ve zanaat malzemesi
- Boyalar, boya sökücüler, vernikler ve cilalar
- Sızdırmazlık maddeleri, macunlar ve yapıştırıcılar
- Yazıcılar ve fotokopi makineleri
- Halılar ve döşemelikler
- Oyuncaklar
- Yangın söndürücüler
- PVC borular
- Düşük maliyetli mobilyalar, zemin kaplamaları ve mobil evlerdeki duvarlar ve dolaplarda bulunan preslenmiş ahşap ürünler
- Kişisel bakım ürünleri, kozmetikler ve oje çıkarıcılar
- Kuru temizleme ile temizlenmiş giysiler
- Endüstriyel süreçler
- Haşere ve böcekleri kontrol etmek için kullanılan fumigantlar
Hastaneler ve sağlık kuruluşları, temizlik çözümleri ve dezenfektanların yoğun kullanımı ve binalar genelinde kullanılan plastikler nedeniyle genellikle VOC bakımından zengin ortamlardır. ⁷
Açık Alan Kaynakları
Yaygın dış mekân VOC kaynakları şunlardır:
- Benzin
- Dizel egzoz gazı
- Dış mekân meşalelerinde, gazlı ızgaralarda ve ısıtıcılarda kullanılan propan ve bütan
- Endüstriyel emisyonlar
- Şöminelerden ve odun sobalarından çıkan duman
- Petrol ve gaz sahalarından kaynaklanan emisyonlar
- Tarımsal fumigantlar
Dış mekanlarda, güneş ışığı altında bazı VOC’ler, daha büyük havada asılı moleküllerle birleşerek partikül hava kirliliği ve yer seviyesinde ozon oluşumuna önemli ölçüde katkıda bulunur.
Stratosferdeki ozon, Dünya’yı zararlı ultraviyole ışınlardan korurken, düşük seviyeli ozon bambaşka bir sorundur. Bu ozon, smogun (duman-sis karışımı) ana bileşenidir. ⁸
Smog uzun zamandır kentsel ve sıcak hava koşullarında ortaya çıkan bir sorun olarak görülse de petrol ve gaz sahalarından yayılan VOC ve azot dioksit emisyonları, kırsal alanlarda ve soğuk hava koşullarında bile sağlıksız smog konsantrasyonları yaratmıştır. Bu sahalar, hava kirliliğini bilinçli tahliye ve yakma, motor emisyonları ve nakliye sırasında meydana gelen sızıntılar yoluyla havaya salar. ⁹
Smog, insan, bitki ve hayvan sağlığı üzerinde yıkıcı etkiler yaratmanın yanı sıra, yağmur, kar örtüsü ve hava sıcaklıklarını yükselten siyah karbon partikülleri içerir. Smogun küresel ısınmaya ne ölçüde katkıda bulunduğunu belirlemek için çalışmalar devam etmektedir. Kuzey Yarımküre’de iklimde değişikliklere yol açarak, smogun Arktik amplifikasyonuna ve Asya musonlarındaki yeni ve farklı yağış modellerine katkıda bulunabileceği düşünülmektedir. ¹⁰
Yeraltı Sularında Uçucu Organik Bileşikler (VOC’ler)
Amerika Birleşik Devletleri Jeolojik Araştırmalar Kurumu’na (USGS) göre, göller, nehirler ve akarsular gibi yüzey sularında bulunan insan yapımı sıvılar VOC’ler içerdiğinde, bu bileşikler genellikle buharlaşarak havaya karışır. Ancak, VOC’ler yeraltı suyuna sızarsa—örneğin, bir yeraltı depolama tankı sızıntısı nedeniyle ya da uygun olmayan bertaraf yöntemleri sonucu—akiferlere ulaşabilir. Bazı VOC’ler akifer toprağına yapışır, bazıları ise bakteriler tarafından parçalanır. Bununla birlikte, önemli bir miktarı içme suyu kaynaklarına kadar ulaşabilir. ¹¹
Klorlanmış sudan ve metil tersiyer-bütil eterden (MtBE) kaynaklanan VOC’ler genellikle kuyu sularında bulunur. MtBE, benzine eklenen bir sıvıydı. Ancak bilim insanlarının bunun laboratuvar hayvanlarında karaciğer ve böbrekleri etkilediğini ve kansere yol açtığını tespit etmelerinin ardından kullanımı aşamalı olarak durdurulmuştur. ¹² Her ne kadar artık piyasada bulunmasa da MtBE yeraltı suyunda ve su kaynaklarında özellikle kalıcı bir yapıya sahiptir. ¹³
Kamu suyu kaynaklarından gelen suyun çoğu düzenli olarak VOC’ler açısından test edilmektedir. Özel kuyulardan elde edilen su ise VOC konsantrasyonlarını değerlendirme yetkisine sahip sertifikalı laboratuvarlarda test edilebilir.
Kapalı Alanlarda VOC’lerden Kaçınma Yolları
VOC’lerden kapalı alanlarda kaçınmak oldukça zordur. Genellikle yapı malzemelerinde ve mobilyalarda bulunurlar. Ayrıca günlük kullanılan ev ürünlerinde de bol miktarda bulunabilirler.
EPA (Çevre Koruma Ajansı), VOC’lere aşırı maruz kalmaktan kaçınılmasını önermektedir. Aşağıdaki yöntemler, ajansın bu konuda sunduğu tavsiyelerdir: ²
- Pencereleri açın, mümkünse ve hava durumu izin veriyorsa.
- VOC içeren ürünleri yalnızca iyi havalandırılmış alanlarda kullanın.
- Ürün etiketlerindeki uyarılara uyun ve mümkünse önerileri aşacak önlemler alın.
- Boya, boya koruyucular, yapıştırıcılar, vernikler ve benzeri ürünleri küçük miktarlarda satın alın ve açık kutularda kalanları saklamayın.
- Kullanılmayacak durumda olan VOC içeren ürünleri güvenli bir şekilde atın. (Birçok belediye, özel toksik atık toplama günleri düzenler.)
- Formaldehitin salınımını (off-gassing) en aza indirmek için preslenmiş ahşap ürünlere bir sızdırmazlık malzemesi uygulayın. (Ancak, yüksek VOC içeren bir sızdırmazlık malzemesi kullanmamaya dikkat edin.) EPA ayrıca, sıcak günlerde formaldehit salınımını yavaşlatmak için klima ve nem giderici kullanmanızı önerir. ¹⁴
- Fumigasyon gerektirmeyen haşere kontrol sistemleri kullanın.
- VOC içeren malzemeleri çocuklar ve evcil hayvanların erişemeyeceği yerlerde saklayın.
- Ürün etiketleri aksi yönde bir talimat vermedikçe VOC içeren ürünleri karıştırmayın.
Ne yazık ki EPA, ürün etiketlerindeki “yeşil,” “eko” ve “çevre dostu” gibi ifadelerin VOC seviyeleri için her zaman güvenilir göstergeler olmadığını belirtmektedir. Aynı durum, “düşük VOC” ve “sıfır VOC” ifadeleri için de geçerlidir. ¹⁵
Amerika Birleşik Devletleri’nde, FDA (Gıda ve İlaç İdaresi) dışındaki ulusal kuruluşlar VOC etiketlemesini düzenlememektedir. FDA yalnızca gıda, ilaç ve kişisel bakım ürünleri üzerindeki etiketleri düzenler. Bazı uluslararası programlar VOC etiketlemesini düzenlese de her zaman standartlaştırılmış normlar kullanmazlar.
Hava Filtreleri
HEPA filtreler, toz, polen, küf ve bakteriler gibi küçük, katı havadaki partikülleri yakalamada etkili olsa da gazları yakalayamazlar. ¹⁶ VOC’leri kapalı alan havasından uzaklaştırmak için EPA, aktif karbon filtreleri kullanan taşınabilir hava temizleyicileri önerir. ¹⁷ Ajansa göre, bu filtreler VOC’lerin %95-%99’unu havadan temizleyebilir. ¹⁸
Kişisel Bakım Ürünlerindeki VOC’lere Dikkat
Kozmetikler, parfümler ve oje çıkarıcılar, birçok VOC’nin yaygın kaynaklarıdır. Bu bileşiklerin tamamı zararlı değildir. Ancak bazıları, özellikle yüksek dozlarda, risk taşıyabilir. Örneğin, aseton, insan vücudunda doğal olarak üretilen bir kimyasal olsa da kişisel bakım ürünlerinde yüksek miktarlarda kullanıldığında, gözler, cilt, solunum sistemi ve merkezi sinir sistemi üzerinde bilinen olumsuz etkileri vardır. ¹⁹ Aseton, birçok oje çıkarıcıda ve losyon bazlı kozmetik ürünlerde bulunur.
FDA (Gıda ve İlaç İdaresi), kozmetikler, parfümler ve oje çıkarıcıların içeriklerini onaylama yetkisine sahip değildir. Bu, bu ürünlerde kullanılan maddelerin bir ürüne dahil edilmeden önce güvenlik açısından test edilmediği anlamına gelir. Bunun yerine FDA, içerikleri düzenleyerek ürün etiketlerinde tüm içeriklerin açıkça listelenmesini şart koşar. ²⁰
Buna rağmen, FDA’nın ürün etiketlerinin faydalı bilgiler içermesini sağlamakta zorluk yaşayabileceği durumlar vardır. Örneğin, üreticilerden ticari sırlarını açıklamalarını talep edemez. Bu nedenle, etiketler bazen netlikten yoksundur. Örneğin, belirli bir parfümü oluşturan özel bir kimyasal katkı maddesi yerine, etiket yalnızca “koku” gibi genel bir terim kullanabilir.
Sık Sorulan Sorular
Tüm organik bileşikler uçucu mudur?
Hayır, tüm organik bileşikler uçucu değildir. Bazıları uçucu olmayan ya da yarı uçucu bileşiklerdir. Uçucu organik bileşikler oda sıcaklığında (veya daha düşük sıcaklıklarda) buharlaşır; uçucu olmayan ve yarı uçucu bileşikler bu özelliği göstermez.
VOC’ler çevreyi nasıl etkiler?
VOC’ler atmosferde azot oksitlerle reaksiyona girerek yer seviyesinde ozon oluşumuna neden olur. Yer seviyesindeki ozon bir kirleticidir.
Evinizdeki VOC’leri nasıl azaltabilirsiniz?
EPA, açık boya kapları ve benzeri ürünleri ev dışında saklamayı, pestisitlerden kaçınmayı, havalandırmayı artırmayı ve VOC içeren ürünlerin etiket talimatlarına uyarak maruziyeti sınırlamayı önermektedir. ²¹
Makalenin Faydalandığı Kaynaklar
- “Uçucu Organik Bileşikler (VOC’ler) Nedir?” Çevre Koruma Ajansı.
- “Uçucu Organik Bileşiklerin Hava Kalitesi Üzerindeki Etkisi.” Çevre Koruma Ajansı.
- Lemfack, Marie Chantal, et al. “mVoc: Mikrobiyal Uçucuların Bir Veritabanı.” Nükleik Asitler Araştırması, vol. 42, no. D1, 2014, s. D744-D748., doi:10.1093/nar/gkt1250
- “İç Mekan Hava Kirliliği: Sağlık Profesyonelleri İçin Bir Giriş.” Amerikan Akciğer Derneği (ALA), Çevre Koruma Ajansı (EPA), Tüketici Ürün Güvenliği Komisyonu (CPSC) ve Amerikan Tabipler Birliği (AMA).
- “Tüketicinin Radon Azaltma Rehberi.” Çevre Koruma Ajansı, 2013.
- “Hile Sayfası: Uçucu Organik Bileşikler.” Çevre Çalışma Grubu.
- Hyttinen, Marko, et al. “Hastane Ortamında VOC Konsantrasyonları ve Emisyon Oranları ve Örnekleme Konumlarının Etkisi.” Yapılı Çevre için Bilim ve Teknoloji, vol. 27, no. 7, 2021, pp. 986-994., doi:10.1080/23744731.2021.1926322
- “Ulaşımdan Kaynaklanan Duman, Kurum ve Diğer Hava Kirliliği.” Çevre Koruma Ajansı.
- Chen, Tianshu ve ark. “Kuzey Çin’deki Bir Petrol Üretim Bölgesinde Uçucu Organik Bileşikler ve Ozon Hava Kirliliği.” Atmosferik Kimya ve Fizik, vol. 20, no. 11, 2020, pp. 7069-7086., doi:10.5194/acp-20-7069-2020
- Bond, T.C., et al. “İklim Sisteminde Siyah Karbonun Rolünü Sınırlamak: Bilimsel Bir Değerlendirme.” JGR Atmosferler, vol. 118, no. 11, 2013, pp. 5380-5552., doi:10.1002/jgrd.50171
- “Uçucu Organik Bileşikler (VOC’ler).” Amerika Birleşik Devletleri Jeolojik Araştırması.
- “Metil tert-Bütil Eter (MtBE) için Toksikolojik Profil.” Toksik Maddeler ve Hastalık Kayıt Dairesi, 2022.
- Lindsey, Bruce D., et al. “Kuzeydoğu Amerika Birleşik Devletleri, Ortam Yeraltı Sularındaki Metil tert-Bütil Eter (MtBE) Konsantrasyonlarındaki Değişiklikleri Anlamak için Yeraltı Suyu Yaş Dağılımlarını Kullanma.” Toplam Çevre Bilimi, vol. 579, 2017, pp. 579-587., doi:10.1016/j.scitotenv.2016.11.058
- “Formaldehite maruz kalmaya karşı koruyun.” Çevre Koruma Ajansı.
- “Uçucu Organik Bileşiklere Teknik Bakış.” Çevre Koruma Ajansı.
- “HEPA Filtre Nedir?” Çevre Koruma Ajansı.
- “Evdeki hava temizleyicileri için rehber.” Çevre Koruma Ajansı, 2018.
- Kuzukulağı, John L. “Karbon Adsorberleri.” Çevre Koruma Ajansı, 2018.
- “Aseton.” Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri.
- “Kozmetikler Üzerinde FDA Otoritesi: Kozmetikler Nasıl FDA Onaylı Değildir, Ancak FDA Tarafından Düzenlenir. ABD Gıda ve İlaç İdaresi.
- “Uçucu Organik Bileşiklerin İç Mekan Hava Kalitesi Üzerindeki Etkisi.” Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı.
